قیطریه؛ گورستانی به دیرینگی سه هزار سال

بنفشه میرزایی

تهران امروز در درجه‌ی نخست، شهری بزرگ است تا پایتخت یک کشور. تهران بزرگ که امروز آیینه‌ی تمام‌نمای ایران است، زمانی روستایی کوچک و خوش‌آب‌وهوا بوده و امروزه از پرجمعیت‌ترین و خبرسازترین شهرهای جهان به‌ شمار می‌رود. در این پهنه‌ی خوش‌آب‌وهوا، گورستان بزرگی در پیوند با دوره‌ی آهن (۱۵۰۰ پیش از میلاد) یافت شد. این گورستان به‌گونه‌ای اتفاقی طی خاک‌برداری و برای ایجاد ساختمان کشف و به دست گروه باستان‌شناسان ایرانی به سرپرستی سیف‌الله کامبخش‌فرد در سال ۱۳۴۹-۱۳۴۸ خورشیدی مورد کاوش قرار گرفت که در پایان به پیدا شدن ۳۵۰ گور در پیوند با دوره‌ی آهن I و II انجامید.

تپه‌های قیطریه در شمال تهران و در دامنه‌ی رشته‌کوه‌های البرز جای دارند. در گذشته قیطریه ده کوچکی از بخش شمیران تهران به شمار می‌آمد. بررسی‌های خاک‌شناسی نشان داده که این تپه‌ها قابلیت کشت نهال را ندارد و در دوره‌ی باستان نیز چون خاک این بخش توانایی باروری را نداشته، به عنوان جایی برای گورستان برگزیده شده است. از سویی چون آبرفت‌های تپه‌ها آهکی بودند، بیش‌تر یافته‌های سفالی درون گورها، دارای دیواره‌ای از لایه‌ی آهک بودند که به سختی زدوده می‌شد. افزون بر ظرف‌های سفالین، ابزارهای فلزی و زر و زیورآلات بسیاری نیز یافت شدند. فراوانی میراث سه‌هزار ساله‌ی شهر مردگان قیطریه تاکنون در هیچ تپه‌ی باستانی‌ یافت نشده است. شایان یادآوری است که هیچ‌گونه سکونت‌گاه و خانه‌ای از ساکنان قیطریه به دست نیامده که این عامل یکی از ویژگی‌های گورستان‌های دوره‌ی آهن است. زیرا در این دوره، افزون بر قیطریه شاهد وجود گورستان‌های دیگری به دور از محوطه‌ی استقراری هستیم که این موضوع را بیش‌تر در پیوند با کوچ‌رو بودن مردم هزاره‌ی نخست پیش از میلاد دانسته‌اند. در قیطریه مردگان را با جامه و پوشش‌های رایج زمانه دفن می‌کردند که این موضوع را از تکه‌ها و دکمه‌های لباس، سنجاق‌های سربند زنان و مردان، گردن‌بندها، خلخال و گنجینه‌های زینتی دیگر دریافته‌اند.

به دنبال کاوش در گورستان قیطریه، کوشش و جست‌وجوهایی برای یافتن کوره‌های سفال‌گری ساکنان کهن تهران انجام شد که در سال ۱۳۶۴ خورشیدی گروهی به سرپرستی «کامبخش‌فرد» توانستند شماری جوشِ کوره* در زمین‌های جنوبی بهشت‌زهرا و تپه‌های کهریزک به همراه سفال‌های خاکستری، سیاه و قرمز پیدا کنند. این کوره‌ها می‌توانست مرکزی برای تهیه‌ی سفال حوزه‌ی تهران-ری قلمداد شود. بنابر محاسبه‌های انجام‌شده، بیش از هزار واحد کوره‌های سفال‌پزی در این تپه‌ها مدفون در دل خاک است که ساکنان کپرنشین و دامدار کهن، به ساخت، تولید و توزیع این فرآورده‌ی صنعتی سرگرم بودند.

*سفال‌هایی که در اثر حرارت زیاد دِفرمه شده‌اند جوش کوره نام دارند. وجود جوش کوره در محل، نشانه‌ای از وجود کوره‌ی سفال‌پزی در همان‌جا است.

یاری‌نامه‌ها:

طلایی، حسن، ۱۳۸۷، باستان‌شناسی و هنر ایران در هزاره‌ی اول پیش از میلاد، انتشارات سمت، تهران.

طلایی، حسن، ۱۳۸۷، عصر آهن ایران، انتشارات سمت، تهران.

کامبخش‌فرد، سیف‌الله، ۱۳۸۰، نگاهی به تهران در سه‌هزار سال پیش، نشر معاونت انتشارات و تولید فرهنگی.

تاریخ پست:1395/9/16 6:6