جایگاه ویسپرد در فرهنگ وادبیات اوستایی

یکی از پنح بخش اوستای موجود ویسپرد نام دارد که در کنار بخش های دیگر یسنا، یشت ها، وندیداد و خرده اوستا به زبان اوستایی واز زمان ساسانی به یادگار مانده است. 
ویسپرد در اوستا به شکل "ویسپَه رَتَوُ" vispa ratavo آمده، که از دو واژه (ویسپه + رتو) تشکیل شده است. ویسپه صفت است و در بخش های دیگر از اوستا نیز با واژگان دیگر ترکیب شده و به کار رفته است. ویسپه بیشتر به چم(معنی) همه، همیشه وجاودان در ادبیات اوستا به کار رفته است. 
رد در اوستا به شکل "رتو" ratu با دو چم به کار رفته است. نخست به چمِ گاه، زمان و هنگام است و دیگری به چمِ داور، رهبر و بزرگ آمده است. در سرودهای گات ها واژه "رتو" رد، به زرتشت نسبت داده شده که داور و رهبر مینوی مردم بوده است. 
واژه رتو در پهلوی "رَت" rat شده و درنظم ونثر پارسی به گونه رد به کار رفته است. در مجمل التواریخ آمده "رد کسی را گویند که رای قوی داشته باشد" ودر فرهنگ اسدی آمده: "رد، دانا و بخرد بود" وفردوسی در یکی از بیت ها : یکی انجمن ساخت با بخردان- هشیوار کارآزموده ردان. ودر جایی دیگر: ببستند لب موبدان وردان- سخن بسته شد برلب بخردان. 
در بسیاری از سرودهای اوستا و بندهایی از گات ها، واژه رتو با واژه "اهو" ahu در کنار یکدیگر آمده اند. اهو یا "انگهو" در اوستا به سه چم است، نخست جان ونیروی زندگی است. دوم هستی، زندگی و گیتی آمده و چم دیگرسرور، بزرگ و خدایگان آمده که زنانه آن " اَنگهی" در پارسی به شکل کد بانو درآمده است. 
در بندهایی از گات ها واژگان اهو و رتو باهم به کار رفته که در پارسی می توان آنها را خدایگان و داور برگردان کرد. که در بخش های دیگر اوستا می توان اهو را سرور جهانی و رتو را بزرگ وپیشوای مینوی دانست. 
دربرخی از بندهای نسک ویسپرد اهورامزدا و زرتشت هریک به صفت های اهو ورتو به بیان آمده اند. در کرده 2 بند 4 اهورامزدا در جهان مینوی اهو ورتو بیان شده و زرتشت در جهان خاکی اهو ورتو آمده است. در کرده 11 بند 21 اهورامزدا، اهو ورتو است ودر کرده 16 بند 3 زرتشت اهو ورتو شناخته شده است. 
استاد پورداود می نویسد: " در آیین مزدیسنا، ایزدان وفرشتگان نگهبان آسمان وزمین وآتش وآب وگیاه وچارپایان وآنچه نیک ونغز است واز آفریدگان پاک مزدا شمرده می شوند، سِمَتِ ردی یا سروری وبزرگی دارند. مردمانی که از اشویی یا پاکی وراستی ودرستی برخوردارند نیز رَد خوانده شوند یا به عبارت دیگر، فرد کامل تر هریک از آفرینش نیک ایزدی، خواه مینوی وخواه جهانی، رد خوانده شده ودرخور ستایش و نیایش دانسته شده است." (ویسپرد، رویه 21) 
از آنچه درباره واژه های ویسپه و رتو بیان شد ویسپرد به چم همه ردان و همه سروران است که به این بخش از اوستای پنج گانه داده شده است. در نسک ویسپرد ازهمه ردان مینوی وجهانی یاد شده است. 
در آیین مزدیسنا آنچه نیک وسودرسان باشد هم آنها شایستگی ستایش ونیایش را دارند. بنابراین در ویسپرد آنچه دارای ارزش ستایش و نیایش داشته بیان شده و به نماد ونگهبان آن درود فرستاده شده است. در برخی ازبخش ها به جشن های آیینی و زمان نیایش از بامداد تا شامگاه اشاره شده و آنچه در بخش سنتی مورد نیاز است مانند هوم، برسم، آبزور، میزد وبوی و... نام برده شده مورد ستایش قرار گرفته و خشنودی رد و سرور روحانی هریک آرزو شده است. به عبارتی ساده تر ویسپرد سپاس نامه یی است که نیاکان خردمند ما برای بخشش های نیک اهورایی به پیشگاه آفریدگارسروده اند. 
دکتر معین می نویسد: " ویسپرد، خود مستقلا کتابی نیست، می توان گفت مجموعه ایست از ملحقات یسنا که به هنگام مراسم مذهبی، بدون یسنا سروده نمی شود وبه ویژه آن را در جشن های مذهبی شش گهنبار سال می خوانند. هریک از فصول ویسپرد نامزد است به (کرده). این کلمه در خود اوستا کرتی آمده است به معنی باب وفصل، از زمان قدیم نیز کرده های ویسپرد درست از روی شماره معلوم نشده است. (مزدیسنا وادب پارسی، رویه 200) 
ویسپرد از یسنا فراهم شده، بسیاری از واژگان آن در یسنا به گونه یی دیگر دیده می شود. بنابراین ویسپرد را می توان نسک پیوست یسنا به شمار آورد. ویسپرد هیچگاه به تنهایی در مراسم آیینی سروده نمی شود بلکه همراه با یسنا است. به جز نیایش هایی که در جشن شش گانه گاهنبار در هرسال برگزار می شود. 
هریک از بخش های ویسپرد کرده نام دارد و این نسک از اوستا24 کرده به این شرح دارد. 
1- در این کرده از زمان های شش گانه برگزاری آیین گاهنبار یاد شده است مید یوزَرم، میدیوشَهم، پیتَه شَهیم، ایاسرم، مید یاریم و هَمَس پت میدیم، از گاه های برگزاری جشن گاهنبار است که در این کرده بیان شده است. این کرده دارای 9 بند است. 
2- در این کرده از زور{1} وبرسم {2} یاد شده و به زنان ومردان پارسا درود فرستاده شده است. 
"با این زور وبرسم کسی که ردان را همی خواند خواستار ستاییدنم، آن مرد پاکی که اندیشه نیک اندیشیده، گفتار نیک گفته وکردار نیک کرده شده به یاد دارد، آنکه به آرمئی تی پاک (سپندارمذ) وبه سخن سوشیانت پایدار است، از کردار وی جهان راستی برافزاید. این کرده 11 بند دارد. 
3- در این کرده از هفت پیشوایان و سه گروه مردمان یعنی آترنان ( پیشوایان) و رزمیان و کشاورزان و چهار فرمانروایان باستانی ایران یاد شده است. در سومین کرده از آیین یزشن خوانی در یزشن گاه یاد شده و به نقش هفت پیشوای دینی برگزار کننده اشاره دارد که زَئُوتار، هاوَنان، آترَوَخش، فرَبَره تار، آبِرِت، آسنَه تار، رَئتویش کَر، سرَئُوشاوِرِز می باشند. این کرده دارای 6بند است. 
4- در این کرده نمادهای نیک ستایش شده است. " سروش پاک را می ستاییم، رد بزرگوار، آن اهورامزدا را می ستاییم، کسی که در پاکی برترین، کسی که در پاکی سرآمدترین است، همه سرودهای زرتشتی را می ستاییم، وهمه کنش نیک کرده شده را می ستاییم، آنچه شده وآنچه خواهد شد." این کرده 2 بند دارد. 
5- در این کرده نیزبه امشاسپندان، ستایش و نیایش وخشنودی وآفرین داده شده است این کرده 3 بند دارد. 
6- در این کرده ستایش به راستی وکردار نیک شده است. " کسی را که از برای من، از روی راستی، ستایشش بهترین است می شناسم، مزدا اهورا وآنانی که بوده وهستند. اینان را خواستارم که به نامشان بستایم وبا درود به آنان نزدیک شوم" این کرده یک بند دارد. 
7- در این کرده نیز به گروهی دیگرازنیکی های آفریده شده درود فرستاده شده است " سخنان درست گفته شده را می ستاییم، سروش پاک را می ستاییم، اشی نیک را می ستاییم، نریوسنگ {3} را می ستاییم، آشتی پیروزگر را می ستاییم، نیفتادنی و نلغزیدنی را می ستاییم، فروهرهای پاکدینان را می ستاییم، چینودپل را می ستاییم..." این کرده 5 بند دارد. 
8- این کرده 2 بند دارد و شهریاران نیک درآن ستوده شده است. " به راستی شهریاری را از آن کسی شمریم واز آن کسی دانیم واز برای کسی خواستاریم که بهتر شهریاری کند..." 
9- ستایشی است در باره هوم و شیره آن که در مراسم فراهم شده است. و به درمان مزداداده اشاره شده است این کرده 7 بند دارد. 
10- در این کرده به هفت کشور زمین یاد شده در جهان باستان اشاره شده به نام های: اَرِزَه، سَوَه، فرَه دَدَفش، وی دَدَفش، واورو بَرشت، واوروجَرِشت، وکشور ایران که خُونیرس نام داشته است. و به ابزاری که در آیین تهیه شیره هوم به کار می رود درود فرستاده می شود. این کرده 2 بند دارد. 
11- در این بخش به هوم وابزار تهیه شیره آن و به نیکی های آفریده شده مانند سروش، رشن، مهر دارنده دشت های فراخ، امشاسپندان وفروهرپاکان درود فرستاده شده است این کرده بلند تر از بقیه ودارای 21 بند است. 
12- در ستایش کردار نیک و سرود همایون اهونه وئیریه است که یکی از سه سرود برجسته در یسنا است این کرده 5 بند دارد. 
13- در این کرده به اهورامزدا و فروهر زرتشت و بزرگان دین درود فرستاده شده است. " اهورامزدای پاک، رد پاکی را می ستاییم، زرتشت پاک رد پاکی را می ستاییم، فروهر زرتشت را می ستاییم، امشاسپندان پاک را می ستاییم، فروهر های نیک توانای بی آلایش پاکدینان جهانی ومینوی را می ستاییم..." این کرده 3 بند دارد. 
14- در این کرده که 4 بند دارد به اهنود گات اشاره شده که نخستین بخش از سرودهای زرتشت در یسنا است و به بینش آن درود فرستاده شده است. 
15- در این کرده به هفت هات از یسنا اشاره شده و درود فرستاده شده است."بشود فرمانبرداری در اینجا باشد از برای ستایش اهورامزدا، تواناترین پاکی که پرستیده ماست، از برای از برخواندن وبازگو کردن و به یاد سپردن و به دل گرفتن وبرشمردن وسرودن یسنا، هفت هات پیروزمند پاک، بی بریدگی و بی لغزش" این کرده 5 بند دارد. 
16- در این بخش به پاداش وفروهر نیکان درود فرستاده شده است. "اینک پاداش وفروهر زرتشت سپیتمان پاک را می ستاییم و اینک پاداش وفروهر همه پاکدینان را می ستاییم، فروهرهای همه پاکدینان را می ستاییم وفروهر پاکانی که در کشورند می ستاییم وفروهرهای پاکانی که بیرون از کشورند می ستاییم وفروهرهای مردان پاک را می ستاییم وفروهرهای زنان پاک را می ستاییم." این کرده 4 بند دارد. 
17- این کرده یک بند دارد و پذیرش نیکی ها را یادآوری کرده است. " ما می پذیریم اندیشه های نیک و گفتارهای نیک وکردارهای نیک، یسنای هفت هات را، ما می پذیریم اشم وهو را." 
18- این کرده ستایشی است برای دومین هات از سرودهای زرتشت به نام اشتود گات می باشد. " کامروایی بیکرانه را می ستاییم وبا اشتود ما می ستاییم هرآن مرد پاکی که هست وبوده وخواهد بود. این کرده 3 بند دارد. 
19- در این کرده به جز نیکی های پیشین که ستایش شده از سومین بخش از سرودهای زرتشت نیز یاد می شود. "سپنتَمَد گات، رد پاکی را می ستاییم، با بندها، با زندها (گزارش) با پرسش ها و با پاسخ ها" این کرده 3 بند دارد. 
20- در این کرده به بخش بعدی از سرودهای زرتشت اشاره شده است. " اهورامزدای پاک، رد پاکی را می ستاییم، زرتشت پاک رد پاکی را می ستاییم...وُهوخشَترگات پاک، ردپاکی را می ستاییم. با بندها، بازند (گزارش)، با پرسش ها، با پاسخ ها..." این کرده 3 بند دارد. 
21- در این کرده نیز به نیکی های خداداده درود فرستاده شده است. "به دانش خویش، به بینش خویش، به شهریاری خویش...از برای آب های نیک واز برای گیاهان بارور واز برای فروهرهای پاکان ستایش ونیایش می پذیرم..." این کرده 3 بند دارد. 
22- این کرده 2 بند دارد و وسفارش به گزینش راه راست کرده است." آنچه مردپاک از راستی نیک می داند، آن مرد ناپاک نمی داند، نکند که ما از پی او رویم؛ نه در اندیشه، نه در گفتار، نه در کردار، که او راه خود پیش گیرد. نکند که هیچگاه به او رسیم..." 
23- این کرده به سرود پایانی از گات ها اشاره دارد و آن را ستایش کرده است. " پاره وَهیشتُوایشت گات را می ستاییم؛ از وهیشتوایشت گات، ما می ستاییم فرگردها و واژه ها وبندها را، چه خوانده شده ..." این کرده 2بد دارد. 
24- کرده پایانی ویسپرد نیز 3 بند دارد وسرود "ائیرمَنَ ایشیَه" ستایش شده است. " پاره ائیریمن ایشیه را می ستاییم؛ از ائیریمن ایشیه ما می ستاییم فرگرد ها و واژه ها وبندها را، چه خوانده شده...". 

یاری نامه: 
دانشنامه مزدیسنا، دکتر جهانگیر اشیدری، تهران: نشرمرکز1371 
مزدیسنا وادب پارسی، جلد اول، دکتر محمد معین، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1355 
ویسپرد، گزارش ابراهیم پورداود، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1357 

پی نوشت: 
{1} زَور یا آبزَور، فدیه ونیازی بوده که در مراسم دینی به کار می برده اند در اینگونه مراسم چند قرص نان (درون)، یک پیاله آب، فشرده هوم وشاخه یی رز (که بعدا به فشرده انگور تبدیل شد) وچیزهای دیگر بوده که پیشوایان برآن دعا می خوانده اند، این آب در اوستا "زَئوتر" نام داشته که اکنون زَورمی گویند به چم نذر ونیاز مایع (دانشنامه مزدیسنا رویه 308) 
{2} بَرسَم، شاخه های بریده شده نوعی درخت مانند انار، گز و هوم بوده است که برهم بسته شده و در آیین هایی مانند یزشن خوانی به کار می برند گاهی نیز از میله های نقره ای به جای چوب های برسم استفاده می شود. این شاخه ها در نیایش با دست بر حلقه های فلزی "ماهروی" گرفته می شود. برسم گرفتن و نیایش کردن، نشان دریافت نیکی ها وسپاسگزاری ازداده های اهورایی است. 
{3} نیریوسنگ یکی از ایزدان در اوستا به نام " نئیریوُ سَنگهَه"است که وظیفه دارد پیام ایزدی را به یلان و شهریاران برساند. این واژه در سانسکریت به شکل " نَراسَمسَ " آمده و نام نرسی در پارسی از آن گرفته شده است.