برداشت سدها کامیون خاک هر روز از محوطه‌ باستانی ۴۰۰ هکتاری ارجان

محوطه باستانی ارجان بهبهان با برخورداری از ده‌ها تپه‌ تاریخی این‌روزها با معضل جدیدی روبرو شده است. روزانه درحالی سدها کامیون از محوطه ۴۰۰ هکتاری ارجان خاک برداشت می‌کنند که تعیین عرصه و حریم محوطه باستانی ارجان با بیش ۷۰ تپه از جمله بردی، بکان، همایون، سبز، دوتلون، گنجی، عروسو، میلک، سفیدک و... تهیه و ابلاغ شده است.خبرگزاری میراث‌فرهنگی‌ ـ گروه میراث‌فرهنگی ـ محوطه باستانی ارجان بهبهان از ده‌ها تپه تاریخی برخوردار است که این روزها با تعرض‌های مختلفی مواجه است. درحال‌حاضر برداشت بی‌رویه خاک از تپه‌ها و محوطه‌های باستانی ارجان سبب شده که مدیر کل استان خوزستان از رییس اداره میراث‌فرهنگی بخواهد به‌صورت جدی از تعرض‌های این محوطه باستانی جلوگیری و پیگیری‌های قضایی را علیه تعرض‌کنندگان در دستور کار قرار دهد.

به‌گزارش CHN، درحال‌حاضر طبق مشاهدات عینی یکی از فعالان میراث‌فرهنگی استان خوزستان، روزانه صدها کامیون خاک از تپه‌ها و محوطه‌های باستانی ارجان برداشت می‌شود.

درحال‌حاضر در عرصه محوطه باستانی ارجان صدها کامیون در حال رفت و آمد و برداشت خاک از تپه‌ها و محوطه‌های باستانی هستند به‌طوری‌که بخش دیگری از این محوطه 400هکتاری که به صورت پشته قرار گرفته در روزهای آینده توسط بیل‌های مکانیکی تسطیح می‌شوند

طبق مشاهدات خبرنگار CHN در استان خوزستان، تخریب‌های اخیر در محوطه باستانی ارجان تعرض و تخلفی آشکار است. هم‌اکنون نیز واکنش مدیر جدید میراث فرهنگی شهرستان بهبهان سبب شده که مدیریت میراث فرهنگی استان خوزستان و فرماندهی یگان حفاظت به‌شدت پیگیر تخریب‌های اخیر ارجان باشند.  

این درحالی است که تعیین عرصه و حریم محوطه باستانی ارجان با بیش 70 تپه از جمله بردی، بکان، همایون، سبز، دوتلون، گنجی، عروسو، میلک، سفیدک و... تهیه و ابلاغ شده است اما به‌گفته دبیر انجمن تاریانا خوزستان، گسترش صنایع به‌همراه فعالیت 50 ساله کارخانه سیمان، حوضچه‌های پرورش ماهی، توسعه اراضی کشاورزی، حفرکانال، ساخت سد شهدا، ساخت و سازها به منظور توسعه باغات، حفاری های غیرمجاز آسیب بسیاری به اینمحوطه وسیع باستانی وارد کرده است.

عرصه مجموعه تاریخی ـ طبیعی ارجان شامل رود مارون، قنات‌ها، یادمان‌ها و تپه‌های تاریخی می‌شود. عرصه این مجموعه از سمت شمال با دامنه‌های کوه بدیل، از سمت شرق تا دامنه کوه خاییز، از سمت جنوب و غرب به زمین های کشاورزی ختم می‌شود.

وقتی در سال 1361 در حین عملیات خاکبرداری جهت احداث سد مارون، بلدوزرهای متعلق به جهاد سازندگی در جنوب رودخانه واقع در شمال محدوده شهر قدیم ارجان به حفره ای برخورد کردند که در کنار آن دو خمره سفالی با محتوای خاک سوخته یا احتمالاً بقایای مواد غذایی قرار داشت، باستان شناسان با حضور در درون حفره مذکور که در واقع یک مقبره زیرزمینی بود، یک تابوت فلزی با مقداری اشیاء تاریخی در آن کشف کردند. این مقبره از یک پلان مستطیل شکل با دیوارهایی جانبی از سنگ و ملاط گچ برخوردار بود. آرامگاهی ایلامی (عیلام) که به "کیدین هوتران" یکی از شاهان بلند پایه دوران عیلام نو مربوط بوده و قدمت آن به حدود 700 تا 650 قبل از میلاد تعلق داشت.

بسیاری تصور می‌کردند، کشف این محوطه باستانی، انقلابی تاریخی در سطح منطقه به وجود خواهد آورد و بهبهان به مرکزی برای کاوش‌ها و بررسی‌های باستان‌شناسی تبدیل می شود اما خیلی زود غبار فراموشی بر این محوطه نشست و سالها کسی درباره آن سخن نگفت. حتی پایگاهی که برای این محوطه در سال 1384 راه اندازی شد و با وجود همه کوشش‌هایی که مرحوم مجتبی گنجی و بعدها عبدالرضا پیمانی برای اثر بخشی این پایگاه انجام داند اما هیچ وقت موفقیتی نسبی را برای این پایگاه حاصل نکرد و فقط در حد نام باقی ماند. حال با حضور دکتر عباس مقدم در استان خوزستان و سفر چند باره او به بهبهان برای تکمیل بررسی های باستان شناسی ارجان، شنیده می شود که او در آینده نزدیک حکم سرپرستی پایگاه ارجان را در دست خواهد گرفت تا شاید مرحمی برای درمان دردهای این محوطه شود.

بررسی‌های باستان‌شناسی توسط دکتر عباس علیزاده و احسان یغمایی انجام شد و تاریخ این گورستان را مربوط به نیمه اول قرن هشتم پیش از میلاد ذکر کردند. از موضوعاتی که تا کنون برای تاریخ‌گذاری گنجینه ارجان مورد استناد قرار گرفته، نظیر بررسی معماری آرامگاه، تابوت فلزی، نقوش حلقه طلایی قدرت، مشعل یا آتشدان برنزی، به جز تابوت نمونه‌های مشابهی در هیچیک از حفریات علمی و اتفاقی بدست نیامده است.

باستان شناسان نتیجه مطالعات انجام یافته، اشیاء گنجینه ارجان را مرحله ای از اوج تعالی دوره ای از هنر مستمر در جنوب غرب ایران معرفی نموده و در عین حال که ویژگی های شناسایی شده در هنر "اورارتو" را در آن می توان دید.

البته به گمان باستان شناسانی که گنجینه ارگان یا ارجان را مورد بررسی قرار داده اند ارزش اشیاء ارجان به دلیل برخورداری از ویژگی‌های هنر ایران باستان، تاریخ آن ممکن است اندکی از قرن هشتم پیش از میلاد فراتر برود.

«کامیار عبدی» باستان شناسی که این محوطه غنی باستانی را تحت عنوان ارگان، حلقه پیوند شرق و غرب با تاکید بر پژوهشهای باستان شناختی در پیوندگاه کوههای زاگرس و دشت خوزستان مورد بررسی قرار داده است پیش تر در این خصوص گفته است: شهرستان بهبهان که در بخش شرقی آن قرار دارد و تا اندازه قابل توجهی از ارتفاع کوهستان های زاگرس کاسته شده و به تدریج به دشت پست خوزستان ی پیوندد احتمالا فضای مناسبی برای تکامل جوامع اولیه کشاورز و یکجانشین داشته است.

وی در خصوص اهمیت بیشتر محوطه های یاد شده که آن را پیوندگاه فرهنگ‌های جنوب و جنوب غربی ایران دانست می افزاید:«قدمت ارگان به هزاره پنجم قبل از میلاد (هفت هرار سال پیش) می رسد که این آثار شناسایی شده است. چه بسا با ادامه تحقیقات بتوان به شواهد و مدارک باستان شناسی کهن تری دست یافت. دشت بهبهان نیز چنین وضعیتی دارد: در آنجا نیز تپه هایی کشف شد که همگی دارای آثار هزاره 5 قبل از میلاد است. حتی محوطه ای کشف شده که دارای مصنوعات سنگی مربوط به دوره نوسنگی بدون سفال است. این ابزارهای سنگی به نظر می رسد که قدمتی بالغ بر 8 هزار سال قبل از میلاد (10 هزار سال پیش) دارند».

این باستان شناس همچنین یادآور می شود: با توجه به کشف آرامگاه عیلامی ارگان، مشخص شده که این منطقه برای شاهان ایلامی کمال اهمیت را دارا بوده است.

عبدالرضا پیمانی مسئول امورپایگاه ها و همچنین مدیر پایگاه ارجان در خصوص ناموفق بودن پایگاه ارجان به منظور سامان بخشیدن این مجموعه عظیم تاریخی می‌گوید:«شرایطی که پایگاه ارجان دارد مستثنی از شرایط دیگر پایگاه‌های کشور نیست. نبود بودجه لازم، فقدان پرسنل کیفی، نبود مکانی برای استقرار پایگاه، وجود کارخانه سیمان و طرح های توسعه ای وزارت نیرو در مجوعه ارجان، تعرضات شرکت نفت و گستردگی فعالیت های کشاورزان همواره باعث تهدید جدی برای این گستره تاریخی شده است».  

او در خصوص اینکه آیا پایگاه ارجان از زمان راه اندازی اش تا به امروز از کارآیی برخوردار بوده است یا خیر اظهار داشت: این پایگاه با کمک همکاران ما در میراث فرهنگی و همچنین انجمن های دوستدار میراث فرهنگی توانستیم جلوی تعرضات گسترده نفت را بگیریم. همچنین طرح بزرگ انتقال آب وزارت نیرو و طرح گسترده اراضی کشاورزی را از محوطه ارجان مانع شدیم. 

دولتی مختاران رئیس انجمن دوستداران میراث فرهنگی بهبهان که بیش از 5 دهه است تلاش های فراوان خود را به حفاظت از میراث فرهنگی این شهرستان متمرکز کرده است درباره اینکه چرا مجموعه ارگان یا ارجان از زمان کشف خود تا به امروز سامان دهی نشده است و بیش از آنکه کاوش و بررسی شناسایی شود مورد تعرض قرار گرفته گفت: در کنار همه اتفاقات ناگواری که در مجموعه ارگان رخ داد اکتشافات نفتی صدمات فراوانی را نصیب این شهر تاریخی کرد. این اکتشافات به خصوص در حوزه استخراج نفت منجر به حفر چاههای متعدد در کنار این محوطه تاریخی شد.

وی افزود: به دلیل وجود گذرگاههای طبیعی با سنگ فرشها، جاده ها، دشت و جلگه خوزستان، تلاش کردیم این منطقه را از دستبرد حفاریهای ناموزون در امان نگه داریم اما در این محوطه چاه نفت زده شد و برای احداث آنها، جاده های خاکی نیز کشیدند و بسیاری از حلقه قنات های ساسانی و قبل از آن را تخریب کردند. همچنین تپه های موشکی، دوتلون سالارآباد، دوتلون ارجان، تل قماربازان، تل شلمبوزار، تل باغی، تل کردستان و ده ها تپه دیگر توسط کشاورزان تسطیح و نابود شده و مدارک آن موجود است و در صورت نیاز همه آنها را منتشر خواهم کرد.

پیش تر شهرام زارع سرپرست بررسی دشت بهبهان در همایشی که برای بررسی ارجان برگزار شد خاطر نشان کرد: بررسی‌های باستان‌شناسی و تهیه پرونده‌های ثبتی آثار، علاوه بر بالا بردن دانش ما از گذشته، موجب مراقبت و شناسنامه‌دار شدن آثار می‌شود.

وی در ادامه از توانمندی دشت بهبهان و وجود استقرارهای متعدد پیش از تاریخی، تاریخی و اسلامی در این دشت یاد کرد و اظهار داشت: در این بررسی، در مجموع 15 محوطه پیش از تاریخی، 2 محوطه آغاز نگارش، 13 محوطه ایلامی، 5 محوطه هخامنشی، 10 محوطه ساسانی و 35 محوطه اسلامی شناسایی شد. ناصر خسرو قبادیانی، از جمله کسانی که در هنگام مسافرت تاریخی خود از ارجان گذشته و با دانشمندان آنجا به مباحثه پرداخته است.

مجتی گهستونی